Trong bối cảnh toàn cầu ngày càng siết chặt các tiêu chuẩn về xuất xứ hàng hóa, việc chứng minh nguồn gốc sản phẩm trở thành một trong những “tấm vé thông hành” quan trọng để hàng hóa Việt Nam có thể tiếp cận và duy trì vị thế trên thị trường quốc tế. Tuy nhiên, thực trạng hiện nay cho thấy, Việt Nam vẫn còn nhiều điểm nghẽn về truy xuất và xác minh xuất xứ, khiến không ít doanh nghiệp gặp khó khăn trong hành trình xuất khẩu. Đã đến lúc, chúng ta cần một bước chuyển mạnh mẽ, đồng bộ và có chiều sâu để khơi thông điểm nghẽn này, tạo nền tảng bền vững cho thương mại Việt vươn xa.
Xuất xứ hàng hóa – “tấm hộ chiếu” bị xem nhẹ
Không phải đến bây giờ, vấn đề xuất xứ hàng hóa mới được nhắc đến, nhưng chỉ khi các vụ điều tra phòng vệ thương mại từ các thị trường xuất khẩu lớn như Mỹ, Liên minh châu Âu (EU), Ấn Độ…ngày càng dày đặc; hay căng thẳng thuế quan toàn cầu thì câu chuyện về nguồn gốc sản phẩm Việt mới thực sự trở nên cấp thiết.
Xuất xứ không chỉ là một tiêu chuẩn kỹ thuật, mà còn là tiêu chí quyết định xem một sản phẩm có được hưởng ưu đãi thuế quan theo hiệp định thương mại tự do (FTA) hay không, có được miễn trừ điều tra chống bán phá giá hay không, và có thể vào thị trường “khó tính” như Mỹ, EU mà không bị trả về hay không. Nói như bà Nguyễn Thị Thu Trang, Giám đốc Trung tâm WTO và Hội nhập (VCCI), “Giấy chứng nhận xuất xứ (C/O) như một loại “hộ chiếu” cho hàng hóa. Nếu giấy tờ không đúng, dù chất lượng tốt mấy cũng bị chặn lại ở cửa khẩu.”
Thế nhưng, cho đến nay, vẫn có không ít doanh nghiệp Việt còn xem nhẹ tầm quan trọng của xuất xứ. Có doanh nghiệp chỉ làm C/O khi gặp yêu cầu từ đối tác nhập khẩu, thậm chí có trường hợp còn khai gian xuất xứ để hưởng ưu đãi thuế quan, không chỉ gây hại cho bản thân doanh nghiệp mà còn tiềm ẩn nguy cơ bị trừng phạt thương mại nghiêm trọng. “Khi một nước nghi ngờ gian lận xuất xứ, họ có quyền điều tra không chỉ sản phẩm đó mà cả ngành, cả quốc gia. Một doanh nghiệp sai có thể khiến cả ngành chịu hệ lụy”, bà Trang nhấn mạnh.
Đơn cử như trường hợp của Công ty CP gỗ Liên Minh, lãnh đạo công ty cho hay, công ty đã đầu tư hàng trăm triệu vào hệ thống quản lý truy xuất gỗ rừng trồng, nhưng khi xuất đi Mỹ vẫn bị yêu cầu cung cấp thêm thông tin vì một doanh nghiệp trong ngành dính điều tra gian lận xuất xứ. Nỗ lực của doanh nghiệp làm thật dễ bị đánh đồng với hành vi của người làm “ẩu”. Trong khi đó, việc Mỹ tăng thuế gần đây cộng với việc ngày càng siết chặt các quy định về truy xuất nguồn gốc và tính hợp pháp của sản phẩm gỗ đã tạo ra rào cản lớn cho công ty, chúng tôi phải đối mặt với áp lực nặng nề trong việc duy trì lợi nhuận và cạnh tranh trên thị trường quốc tế.
Đại diện Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam cho rằng, điều đáng lo là doanh nghiệp làm thật lại chịu thiệt. Khi có điều tra từ nước nhập khẩu, toàn ngành bị vạ lây, hàng hóa bị kiểm tra chặt, thời gian thông quan kéo dài, chi phí phát sinh. Những doanh nghiệp tuân thủ đúng quy trình, có truy xuất đầy đủ vẫn bị ảnh hưởng không nhỏ.
Hành trình khơi thông: Công nghệ và thể chế cùng song hành
Theo các chuyên gia kinh tế, từ phản ánh của doanh nghiệp cho thấy, khó khăn lớn nhất hiện nay nằm ở hệ thống truy xuất nguồn gốc còn phân tán, thiếu liên kết và chưa có chuẩn hóa chung. Việc xác minh nguyên liệu đầu vào, công đoạn sản xuất và nơi hoàn tất hàng hóa thường được thực hiện thủ công, không có nền tảng dữ liệu dùng chung giữa các bên như doanh nghiệp – cơ quan nhà nước – đối tác nước ngoài.
Về vấn đề này, chuyên gia kinh tế, TS Nguyễn Minh Phong cho rằng, tại Việt Nam hiện không thiếu công nghệ, nhưng thiếu cơ chế và quy định bắt buộc áp dụng. Thực tế, một số ngành hàng như thủy sản, nông sản xuất khẩu sang EU đã bắt đầu triển khai mã số vùng trồng, vùng nuôi, truy xuất mã lô. Tuy nhiên, với quy mô nhỏ lẻ và manh mún, các hộ sản xuất cá thể vẫn khó đáp ứng tiêu chuẩn cao của thị trường quốc tế.
Do đó, nói về giải pháp, từ góc độ chuyên gia chính sách, đại diện Cục Xuất nhập khẩu cho biết, chúng ta cần phân loại rõ ràng các nhóm sản phẩm có nguy cơ cao, xây dựng danh mục bắt buộc truy xuất theo tiêu chuẩn quốc tế. Song song đó, áp dụng cơ chế ưu tiên cho doanh nghiệp minh bạch, tạo động lực tuân thủ. Những doanh nghiệp đầu tư vào truy xuất, minh bạch hóa quy trình sản xuất sẽ được hưởng các ưu tiên như thời gian thông quan nhanh, miễn giảm kiểm tra thực tế…
Mới đây, Bộ Công thương đã đặt ra mục tiêu xây dựng cơ sở dữ liệu truy xuất nguồn gốc toàn quốc, kết nối với hải quan, logistics và các sàn thương mại điện tử. Điều này sẽ tạo bước đệm cho việc số hóa quy trình chứng nhận xuất xứ và kiểm soát tốt hơn hành vi gian lận.
Trong dự thảo Nghị định về xuất xứ hàng hóa, Bộ Công thương đã tách bạch, làm rõ quy tắc xuất xứ hàng hóa ưu đãi và không ưu đãi. Cụ thể, quy tắc xuất xứ ưu đãi được sử dụng để xác định xuất xứ hàng hóa nhằm hưởng ưu đãi thuế quan trong các điều ước quốc tế mà Việt Nam ký kết hoặc gia nhập, GSP hoặc các ưu đãi đơn phương khác. Trong khi đó, quy tắc xuất xứ không ưu đãi được sử dụng để xác định xuất xứ hàng hóa với các mục đích khác nhau như đối xử tối huệ quốc, phòng vệ thương mại, mua sắm chính phủ… Trên cơ sở tham khảo các quy định tại một số FTA thế hệ mới như CPTPP, VIFTA, EVFTA để hoàn thiện bộ quy tắc xuất xứ hàng hóa không ưu đãi.
Bên cạnh đó, các quy định liên quan đến hình thức cấp C/O cũng được mở rộng đáng kể, tạo điều kiện thuận lợi hơn cho doanh nghiệp trong quá trình thực hiện thủ tục xuất khẩu. Đặc biệt, dự thảo nghị định cũng đề cập đến nguyên liệu trung gian trong sản xuất xuất khẩu – được coi là một điểm nghẽn lâu nay. Theo quy định hiện nay tại một số FTA (trừ Hiệp định CPTPP, RCEP), nguyên liệu trung gian sử dụng trong quá trình sản xuất ra hàng xuất khẩu được xem là có xuất xứ trong trường hợp nguyên liệu đó đáp ứng quy tắc xuất xứ, được thu mua trong nước, được sản xuất bởi nhà sản xuất khác với nhà sản xuất hàng hóa cuối cùng…
Những doanh nghiệp đầu tư vào truy xuất, minh bạch hóa quy trình sản xuất sẽ được hưởng các ưu tiên như thời gian thông quan nhanh, miễn giảm kiểm tra thực tế.
Ở góc độ doanh nghiệp, theo đại diện Công ty CP gỗ Liên Minh, nhà nước cần có chính sách tín dụng hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa đầu tư vào phần mềm, thiết bị truy xuất. Chuyển đổi số không chỉ dừng ở thương mại điện tử mà còn phải bao trùm cả khâu sản xuất, logistics và chứng từ xuất khẩu.
Có thể thấy, trong thương mại hiện đại, xuất xứ không còn là thủ tục đơn thuần, mà trở thành lời cam kết của doanh nghiệp về chất lượng, đạo đức và trách nhiệm. Nếu không chứng minh được nguồn gốc minh bạch, sản phẩm Việt dù chất lượng đến đâu cũng khó chen chân vào sân chơi toàn cầu. Nếu doanh nghiệp có quyết tâm làm và sự đầu tư nghiêm túc, hàng Việt hoàn toàn có thể đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế về xuất xứ.
Khơi thông điểm nghẽn về xuất xứ hàng hóa không thể trông chờ vào một phía. Đó là bài toán cần sự vào cuộc đồng bộ của chính sách nhà nước, đầu tư công nghệ và thay đổi tư duy từ chính mỗi doanh nghiệp. Làm rõ xuất xứ hôm nay, chính là làm rõ con đường xuất khẩu bền vững của hàng Việt trong tương lai./.
Nguồn: VTV
